مفهوم شناسی تکفیر، قسمت سوم: گستره تکفیر

هر چند نمونه‌های فردی و جمعی تکفیر در تاریخ اسلام کم نیست و در برهه‌هایی از تاریخ، این جریان شایع بوده است، [۲۰] نمی‌توان تکفیر را در میان فرقه‌ها و نحله‌های گوناگون اسلامی چندان عمده و سرنوشت ساز دانست. حتی در نگاهی کلان، موارد افراط آمیز تکفیر، چه آنان که تکفیر کرده‌اند و چه آنان که تکفیر شده‌اند، اندک به نظر می‌رسد و امروزه شمار پیروان دیدگاه افراطی تکفیر، نسبت به کل جمعیت مسلمانان، چندان نیست. ظاهراً نظر علما و فقهای مذاهب مهم اسلامی در کاهش تکفیر مؤثر بوده است، زیرا فقها با استناد به احادیث [۲۱] نسبت دادن بی‌دلیل کفر به مسلمان را مستوجب تعزیر دانسته‌اند. [۲۲] حتی گاهی فق‌ها با وجود نادرستی برخی عقاید، از تکفیر پیروان آن‌ها استنکاف نموده‌اند. [۲۳]

غزالی [۲۴] نیز ضمن توضیح معیار تکفیر، بر طایفه‌ای از متکلمان که با تنگ نظری عده‌ای از مسلمانان را تکفیر کرده‌اند، انتقاد و توصیه کرده است که حتی الامکان از تکفیر اهل قبله احتراز شود. با اینهمه، از دیدگاه فقهی در مواردی معیّن و با حصول شرایطی خاص، تکفیر مشروع است و آثاری ویژه در پی دارد.[۲۵]

مفهوم شناسی تکفیر، قسمت دوم: پیشینه‌ی تکفیر در جهان اسلام

پیشینه تکفیر در جهان اسلام، به صدر اسلام بازمی گردد. برخی حوادث مهم تاریخ اسلام به سبب تکفیر روی داده، همچنانکه برخی رخدادهای سیاسی و اجتماعی زمینه تکفیر را فراهم آورده است. از جمله رویدادهای مهم دوران پس از رحلت پیامبر اکرم، جنگهای «رِدّه» در زمان ابوبکر بود که در این جنگ‌ها دستگاه خلافت معارضانِ خود را کافر و خارج از دین خواند. [۱۰] در باره اینکه واقعاً تمامی یا بعضی از کسانی که در آن دوره تکفیر شده‌اند، از دیدگاه فقه اسلامی کافرند یا خیر، تردید جدّی وجود دارد و برخی گزارش‌های تاریخی تردیدهای بسیار در این باره، حتی تردید افراد نزدیک به خلیفه، را نشان می‌دهد. [۱۱] بنا بر برخی منابع تاریخی، عواملی مانند ندادن زکات و نپذیرفتن اصل خلافت یا در نظر گرفتن کسانی دیگر برای این مقام، در انتساب کفر به «اهل رِدّه» یا دست کم دسته‌هایی از آنان نقش مهمی داشته است. [۱۲] البته ادعای پیامبری نیز در میان آنان بسیار گزارش شده است که می‌تواند تکفیر را از دیدگاه فقهی توجیه کند. [۱۳]

واقعه مهم تاریخی دیگر در باره تکفیر، غائله خوارج است. بسیاری از فرقه‌های خوارج کسی را که مرتکب یکی از گناهان کبیره می‌شد، و حتی امت پیامبر (ص) را، تکفیر می‌کردند. [۱۴] در مقابل، بعضی از مسلمانان، از جمله برخی مذاهب اهل سنّت، خوارج را تکفیر می‌کردند. [۱۵] در احادیث، غالیان یا غُلات (آنان که در باره شخصیت امامان(ع) غلوّ و زیاده روی می‌کردند) و قائلان به تفویض (مفوّضه) خارج از ایمان خوانده شده‌اند. [۱۶] بعضی از معتزله و اشاعره، مشبّهه را تکفیر می‌کردند. [۱۷]

علاوه بر گروه‌ها، افراد و شخصیت‌های متعددی، چه بسا بعضی اشخاص سر‌شناس، را تکفیر کرده‌اند، از جمله در باره تکفیر برخی خلفا و همسران پیامبر اکرم (ص) روایاتی نقل شده است. [۱۸] حتی ساحت مقدّس معصومان (ع) نیز از تکفیر بر کنار نمانده است. [۱۹]

مفهوم شناسی تکفیر، قسمت یکم: تکفیر در لغت و اصطلاح

تکفیر کلمه‌ای عربی از ماده «ک ـ ف ـ ر»، در اصل به معنای پوشیدن و پوشاندن است، ولی در عربی و فارسی به معانی گوناگونی به کار رفته [۱] که بر پایه آن‌ها در قرآن و احادیث و منابع کلامی و فقهی چند مفهوم مصطلح یافته است، از جمله پاک کردن گناهان و ابطال عقاب، [۲] پرداختن کفّاره سوگند و مانند آن [۳] و کافر خواندن کسی [۴] یا نسبت کفر دادن به مسلمان. [۵]

در برخی احادیث و به تبع آن در اصطلاح فقهی، تکفیر به معنای نهادن یک دست بر دست دیگر هنگام ایستادن در نماز و نیز در غیرنماز برای ادای احترام آمده است [۶] که برخی فقهای امامی آن را هنگام نماز حرام و برخی دیگر مکروه دانسته‌اند. [۷]

تکفیر به معنیِ نسبت دادن کفر به شخص یا گروه در قرآن کریم مصادیق متعددی دارد، از جمله کسانی که حضرت مسیح (ع) را خدا پنداشتند [۸] و افرادی که به مردم جادوگری می‌آموختند [۹] تکفیر شده‌اند. در احادیث نیز علل و عواملی که ممکن است سبب تکفیر گردد و موارد غیرمجاز و شرایط آن به تفصیل مطرح شده است.

تکفیر ره‌آورد شوم تحجر و جمود

باسلام

امروزه کمتر کسی است که از طریق رسانه‌های ارتباط جمعی با پدیده شوم تکفیر و جریانات تکفیری آشنا نباشد. جریانی که قدرت‌های استعماری برای مشوش جلوه دادن اسلام ناب و برای مواجهه و مقابله با آن طراحی و ایجاد کرده اند.

شاید اگر دنیای امروز دنیای رسانه‌های عمومی نبود. و این هیمنه و سلطه‌ی شگفت انگیز رسانه‌های عمومی و ارتباط جمعی نبود. تنها یک سؤال کلیدی کافی بود که با اندکی تأمل انسان ها بفهمند که پدیده‌ی تکفیر نمی‌تواند پدیده ای اسلامی باشد و آن سؤال این که: اگر اسلام خاستگاه این پدیده است چگونه است که در دهه‌ی اخیر شاهد شکل گیری و گسترش این پدیده هستیم؟!!! با این که از زمان حضور اسلام تاکنون قرن ها می گذرد؟!!!